Pieniężnieńskie konferencje naukowe dedykowane Tatarom – a zwłaszcza Tatarom polskim – stały się tradycją Misyjnego Seminarium Duchownego. W dniach od 29 IX do 1 X 2023 roku w murach naszej wszechnicy odbyło się czwarte już spotkanie poświęcone tatarskiej tradycji.
Temat konferencji naukowej: Dziedzictwo Orientu w historii i kulturze Polski. Konferencja z okazji wydania pierwszego na świecie przekładu Koranu na język słowiański – tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2. połowy XVI w. – zrealizowało w trybie stacjonarnym lub on-line dwunastu prelegentów z dziewięciu ośrodków naukowych.
Otwierając konferencję, słowo powitania wygłosili: Adam Michałek SVD – rektor MSD w Pieniężnie, Marek Sokołowski – Kierownik Katedry Socjologii UWM w Olsztynie, Joanna Kulwicka-Kamińska – Dyrektor Centrum Badań Kitabistycznych UMK w Toruniu. A. Michałek przypomniał, że cykl pieniężnieńskich spotkań z Tatarami rozpoczął “Dzień Muzułmański” – konferencja zorganizowana w Misyjnym Seminarium przez Eugeniusza Śliwkę SVD, 28 IX 1985 roku. Trzy dekady po tym założycielskim wydarzeniu ukazała się publikacja “Tatarzy i Tatarzy polscy” (Nurt SVD, t. 142, 2017), która przywołała wspomnienie lat 80. i sprawiła, że Tatarzy znowu zagościli w Pieniężnie. Druga konferencja nosiła tytuł “Tatarzy w Polsce – Tatarzy na świecie” (27-28 IV 2019). Uczestnicy trzeciego spotkania pochylili się nad tematem “Tatarzy w dialogu kultur i religii” (20-22 V 2022).
Programowy referat czwartej pieniężnieńskiej konferencji tatarskiej zatutułowany “Tefsir Tatarów polskich z 2. połowy XVI w. jako świadectwo literatury aljamiado w Europie Środkowo-Wschodniej” wygłosiła Joanna Kulwicka-Kamińska (UKM, Toruń). Pani Profesor nawiązała do historii przekładów Koranu. Chrześcijanie przekładali tę księgę w celach apologetycznych i dyplomatycznych, muzułmanie zaś w celu ocalenia własnej kultury i religii. Inicjatorami tłumaczeń świętej księgi Koranu byli duchowni. Pierwszego przekładu na język europejski – łacinę (1134) – dokonał Robert z Ketton. Autorem następnego tłumaczenia – na język kastylijski (1456) – jest Juan z Segovii. Natomiast pierwszy przekład Koranu na język słowiański, tzn. na północno-kresową polszczyznę, pochodzi z 2. połowy XVI wieku. Dzieła tego dokonali duchowni muzułmańscy w celu transmisji kultury i religii w społeczności zamieszkującej Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
Przekłady Koranu powstawały nie po to, aby oryginalny tekst „zastąpić”, ale aby świętą księgę lepiej zrozumieć. Duchowni muzułmańscy traktowali tłumaczenia, jako formę objaśnień do oryginalnego tekstu arabskiego. Wspomniane przekłady miały zatem charakter poznawczy, a nie liturgiczny.
Tatarzy polscy nazwali swoje tłumaczenie tefsirem, czyli wyjaśnieniem lub interpretacją arabskiego oryginału. Pod tym pojęciem mieści się pełen tekst Koranu wraz z tłumaczeniem interlinearnym na język polski, z elementami białoruskimi (kresowa odmiana polszczyzny), zapisany alfabetem arabskim i uzupełnionym o warstwę egzegetyczną. Dla badaczy tefsiru jest to przekład ortodoksyjny, gdyż zawiera literalną wierność koranicznego oryginału i korzysta z koranicznych komentarzy.
Tefsir (fot. A. Michałek)
W projekcie prezentowanego przekładu uczestniczyło dwanaście ośrodków badawczych z pięciu państw (Polska, Białoruś, Ukraina, Litwa, Turcja). Prezentowane wydanie składa się z trzech tomów: pierwszy jest teoretyczno-komentarzowy, zaś drugi i trzeci zawierają krytyczną edycję tekstu.
Kończąc swój referat, Pani Profesor Joanna Kulwicka-Kamińska przypomniała, czym był (jest) tefsir dla społeczności Tatarów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tefsir należy do materialnego dziedzictwa kulturalnego Tatarów. Dla podtrzymania etnicznej tożsamości ważne są ludowe wierzenia i praktyki religijne oraz święte teksty określające tradycyjną treść wierzeń. Taką funkcję pełni religijne piśmiennictwo WKL.
Na duchowość Tatarów polskich miał wpływ wieloetniczny i wielokulturowy charakter WKL. Zatraciwszy umiejętność posługiwania się językiem tatarskim (XVI-XVII w.), Tatarzy budowali swoją tożsamość przede wszystkim przez literaturę, w której tradycję islamu opisywali w języku polskim lub staro-białoruskim, ale alfabetem arabskim. Stąd duchowo-kulturowa tradycja Tatarów polskich stanowi integralny element kultury pogranicza słowiańsko-muzułmańskiego, jak i istotnie od niego się różni – dzięki islamowi. Religia jest dla Tatarów tym, co łączy ich od wieków i daje im siłę przetrwania.
Oryginalnym punktem programu pieniężnieńskiej konferencji naukowej był referat Urszuli Mach-Bryson (UW, Warszawa) pt. “Fenomen chanoyu: w poszukiwaniu wartości” i następujące po nim spotkanie „Wrzątek na herbatę”, zorganizowane przez członków Stowarzyszenia Drogi Herbaty Urasenke Sunshinkai. Byliśmy świadkami tradycyjnego parzenia herbaty i degustatorami matcha według starej japońskiej tradycji. „Ludzie herbaty” twierdzą, że napój ten gasi pragnienie, koi pragnące serca, uczy historii, miłości do własnej ziemi oraz sztuki współuczestnictwa i współprzeżywania.
Konferencję zamknęli Adam Michałek SVD i Michał Łyszczarz (Katedra socjologii UWM, Olsztyn) zaproszeniem do publikacji referatów na łamach misjologiczno-religioznawczego półrocznika „Nurt SVD”, w oczekiwaniu na temat kolejnego spotkania Tatarów w Pieniężnie.
A. Michałek
Dziedzictwo Orientu w historii i kulturze Polski.
Konferencja z okazji wydania pierwszego na świecie
rzekładu Koranu na język słowiański –
tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2. połowy XVI w.
SESJA I
- Joanna Kulwicka-Kamińska (UMK, Toruń), Czesław Łapicz (UMK, Toruń) – „Tefsir Tatarów polskich z 2. połowy XVI w. jako świadectwo literatury aljamiado w Europie Środkowo-Wschodniej” [on-line]
- Artur Konopacki (UwB, ZTRP, Białystok) – „Spuścizna rękopiśmienna Tatarów w zbiorach muzealnych i prywatnych – wybrane problemy” [on-line]
- Grażyna Zając (UJ, Kraków) – „Gdzie Boga można mieć za Boga… Orient oczami brata Laurentego Pięty”
- Marcin Grodzki (UW, Warszawa) – „Dialog chrześcijańsko-muzułmański w świetle współczesnych arabistyczno-islamistycznych badań naukowych – perspektywa ostatniego półwiecza”
- Dyskusja
SESJA II
- Agata S. Nalborczyk (UW, Warszawa) – „Transfer kultury arabskiej w dziejach Polski – podsumowanie grantu NPRH”
- Marzanna Pomorska (UJ, Kraków) – „Żywotność historycznych turcyzmów we współczesnym języku polskim”
- Aleksander Miśkiewicz (Białystok) – „Jeszcze raz o osadnictwie tatarskim na Ziemiach Północnych i Zachodnich Polski po 1945 roku”
- Mahmud Taha Żuk (SJM, Warszawa) – „Dziedzictwo Orientu: ks. Feliks Zapłata SVD – Pieniężno 1971. Czerkieski cmentarz muzułmański w Sochaczewie”
- Dyskusja
SESJA III
- Piotr J. Krzyżanowski (AJP, Gorzów Wielkopolski), Beata A. Orłowska (AJP, Gorzów Wielkopolski), Grażyna Kostkiewicz-Górska (WiMBP w Gorzowie Wielkopolskim) – „Obchody 75. osadnictwa tatarskiego na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski po 1945 roku – Gorzów Wielkopolski, 25- 26.08.2023”
- Michał Łyszczarz (UWM, Olsztyn), Michał Moch (PAN, Warszawa) – „Powojenne modlitewniki muzułmańskie polskich Tatarów. Analiza porównawcza materiałów religijnych powstałych z myślą o użytku osobistym”
- Radosław Szczepański (UWM, Olsztyn) – „Dyfuzja kulturowa na przykładzie dziedzictwa kulinarnego polskich Tatarów”
- Urszula Mach-Bryson (UW, Warszawa) – „Fenomen chanoyu: w poszukiwaniu wartości”
- Dyskusja
- Chanoyu, czyli „wrzątek na herbatę”. Pokaz i spotkanie herbaciane w tradycji Urasenke. Spotkanie poprowadzi Urszula SŌU Mach-Bryson i członkowie Stowarzyszenia Drogi Herbaty Urasenke Sunshinkai
