Małgorzata Zygar SSpS

Japońskie mity kosmogoniczne

Mitologia japońska, podobnie jak każda twórczość tego rodzaju, jest interpretacją mechanizmu świata w świetle odwiecznych doświadczeń mieszkańców archipelagu, które zostały zawarte w postaci nie uporządkowanego zbioru opowieści, pozornie wyjaśniających różne zjawiska przyrodnicze i kulturowe. Ogólna koncepcja mitologii japońskiej sprowadza się do tego, że kosmogonia czyli ewolucja świata przedstawiona jest w niej jako równoważna teogonii czyli dziejom pojawiania się we wszechświecie bóstw¹ .

Japońskie mity o powstaniu kosmosu zawarte są w trzech zabytkach japońskiego piśmiennictwa sakralnego: w Kojiki czyli „Księdze dawnych wydarzeń” z 712 roku, w Nihongi czyli „Kronikach japońskich” z 720 roku i w Kogoshui czyli „Zebranych okruchach dawnych opowieści” z 808 roku². Mity, które zostaną przedstawione w niniejszym referacie pochodzą z Kojiki czyli „Księgi dawnych wydarzeń”, która spośród wymienionych tu dokumentów wyróżnia się największą niezależnością od wzorów chińskich. Tłumaczenia tego dzieła na język polski dokonał Wiesław Kotański, japonista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Starożytne podania zawarte w Kojiki doczekały się spisania w początkach VIII wieku n.e.³. Z przedmowy do Kojiki dowiadujemy się, że cesarz Temmu po dojściu do władzy w 673 roku, polecił dworzaninowi zwanemu Hieda-no Are, aby nauczył się recytować cesarskie rodowody i dawne podania poprzednich pokoleń. Cesarz nie doczekał jednak ich spisania. Nastąpiło ono dopiero za cesarzowej Gemmei, która w 711 roku rozkazała wysokiemu urzędnikowi dworskiemu O-no Yasumaro „uporządkować i spisać stare podania, których z woli władcy nauczył się recytować Hieda-no Are”. Rękopis tego dzieła został przedstawiony cesarzowej już na początku 712 roku⁴.

Podana wyżej data informuje jedynie o końcowym momencie spisania opowieści składających się na Kojiki. Powstawały one w różnych czasach. Prawdopodobnie większa ich część została skonstruowana już w pierwszych wiekach naszej ery, a niektóre być może nawet wcześniej. Wynika z tego, że czas powstania treści „Księgi dawnych wydarzeń” rozciąga się na osiem do dziesięciu stuleci⁵.

Kojiki składa się z trzech części, które mają przejrzysty podział treści. Część pierwsza poza przedmową zawiera zarys teogonii, czyli genealogię bóstw niebiańskich i ziemskich, a także mity kosmogoniczne. Dwie następne części opisują rodowód władców Japonii, którzy wywodzą się z niebian i zstąpili na ziemię by wprowadzać na niej boski ład. W części drugiej przedstawione są legendarne dzieje piętnastu pierwszych władców, a w części trzeciej osiemnastu dalszych⁶.

W mitologii japońskiej narodziny każdego bóstwa są równoznaczne z nastaniem nowego aktu kosmogonii, szeregi zaś takich aktów tworzą etapy kosmogonii. Każde bóstwo posiada indywidualizujące go imię, które mówi o tym jaka jest jego kosmogoniczna rola⁷. Na wstępie Kojiki przedstawia narodziny kilkunastu pierwszych bogów⁸. Bóstwa te poczęły się na terenie zwanym Takamanohara w czasie gdy niebo i ziemia dopiero się rozwijały. Nazwa Takamanohara jest zwykle interpretowana jako „przestrzenie wysokich niebios” co jest dezinformujące bo przecież tekst mówi, że nieba jeszcze wtedy nie było. Można tę nazwę tłumaczyć również jako „obszar trwającej niezmiennie plątaniny” co jest bardziej zgodne z kontekstem⁹.

Najpierw pojawiły się trzy bóstwa o imionach: Amanominakanushi, „Pan Strzegący Statecznej Materii Rozciągającej się Wszędzie”, Takamimusuhi, „Prastwórca, Który Zadziałał na Żywioł tak, że Unosi się ku Górze i Rozpływa” i Kamimusuhi, „Prastwórca, Który Zadziałał na Odmęty tak, że się Konsolidują i Rozpadają”¹⁰. Duchy te nie są stwórcami, są pierwszymi przyczynami narodzin dynamiki świata i tylko w takim sensie są prapoczątkiem wszystkiego, co człowieka otacza¹¹.

Następne dwa bóstwa: Umashiashikabihikoji, „Bóstwo, Które Sprawia, że Rozpływanie się Narasta i Wzmaga, a Odmęt się Konsoliduje i Rozpad Jego Ustaje” oraz Amanotokotachi, „Ten Który Zaczyna Skłaniać Niebo do Odrywania się”¹² powstały z pędu trzciny, która wyrastała z nieokrzepłej jeszcze ziemi, chyboczącej się niczym meduza, podobnej do pływającego tłuszczu¹³.

Wymienione do tej pory bóstwa należą do „wyodrębnionej grupy bóstw nieba” i poświęcają szczególną uwagę rejonowi nieba. Następne dwa bóstwa: Kuninotokotachi i Toyokumono, sprawują pieczę nad niższym rejonem i jak mówią ich imiona są odpowiedzialne za odrywanie się ziemi i doglądanie „wytworzenia się ukrytych miejsc gdzie się dokonuje całkowite oczyszczenie”¹⁴.

Charakterystycznym rysem dalszego ciągu opowieści mitologicznej jest pojawianie się bóstw w parach męsko-żeńskich i uzupełniających się funkcjami¹⁵. Trzy ostatnie pary to duchy patronujące aktowi płciowemu, który jest najdonioślejszym ze wszystkich czynów i decyduje o stałym odnawianiu się życia oraz poskromieniu martwoty i śmierci¹⁶. Jednak dopiero ostatnia para: Izanagi, „Duch Uśmierzający Szlachetne Łono”¹⁷ i Izanami, „Duch Wzburzający Szlachetne Łono” dokonuje wielu ważnych teo- i kosmogonicznych czynów. Bóstwa te są pierwszymi przodkami, stwórcami i fundamentem całego stworzenia¹⁸.

Od pary Izanami i Izanagi rozpoczyna się właściwa ludowa kosmogonia japońska. Jest to para demiurgów, od których bierze początek bardziej zróżnicowane życie na ziemi, ponieważ para ta otrzymała od pozostałych duchów nieba polecenie, aby doprowadziła do ładu rozchybotaną ziemię i doskonaliła ją¹⁹. Kojiki opisuje to wydarzenie w następujący sposób:

„ Zwróciły się teraz wszystkie duchy nieba świętymi słowy
do Ducha Uśmierzającego Szlachetne Łono
i Ducha Wzburzającego Szlachetne Łono,
dwu prześwietnych osób, i rzekły:
„Doprowadźcie do ładu tę rozchybotaną ziemię
i sprawcie by stwardniała”²⁰.

Do wykonania swego zadania boska para otrzymała od duchów nieba niebiańską włócznię. Następnie zstąpiła z wysokości na niższe rejony kosmosu po Amanoukihasi, „pływającym moście niebios”, który wychodzi z nieboskłonu w stronę ziemi (uważa się, że jest to wyobrażenie tęczy). Wtedy Izanagi zanurzył włócznię w oceanie, a gdy uniósł ją ku górze spłynęła z niej kropla, która zamieniła się w wyspę Onogoro²¹.

Demiurgowie zstąpili na wyspę Onogoro, zbudowali dom i odkryli, że ich ciała mają odmienną budowę. Postanowili połączyć swe ciała, ale zanim tego dokonali odprawili ceremonię obchodzenia słupa, który podtrzymywał dach ich domu. Podczas tej ceremonii Izanami niewłaściwie się zachowała i pierwsza wyraziła zachwyt wobec swego partnera, co doprowadziło do tego, że ich potomstwo było nieudane. Powtórzyli więc prawidłowo rytuał przedmałżeński i od tej pory z ich związku rodziły się same udane dzieci²².

Najpierw zrodzili osiem głównych wysp japońskich, następnie nowe bóstwa – patronów różnych szczegółów krajobrazu japońskiego i ważnych dla kultury zjawisk²³. Pierwsze z bóstw zostało obdarzone zadaniem nalegania, aby przestrzegano wielkiego przykazania zaprowadzenia ładu na ziemi, które bogowie nieba zlecili Izanagi i Izanami. Wypełnianie tego przykazania nie było tylko dziełem pary demiurgów, wszystkie zrodzone bóstwa zabierały się także do pracy i dawały początek nowym bóstwom zjawisk ziemskich²⁴.

Izanami rodząc boga ognia doznała śmiertelnych oparzeń i odeszła do krainy zmarłych Yomotsukuni czyli „grzęzawiska magmy, gdzie się otrzymuje oczyszczenie”²⁵. Jeszcze na łożu śmierci ze swoich wydzielin dała początek nowym bóstwom, takim jak bóg wody, bóg obfitego wyżywienia, bóg gliny. Po śmierci Izanami, zrozpaczony małżonek poćwiartował ciało mimowolnego matkobójcy, co sprawiło powstanie dalszych bóstw²⁶.

Po zabójstwie syna Izanagi udał się do krainy zmarłych, aby odnaleźć swoją żonę. Gdy ją zobaczył zwrócił się do niej słowami²⁷:

„Droga, dostojna towarzyszko moja!
Ziemie, którem z tobą wspólnie tworzył,
nie zostały jeszcze całkowicie utworzone,
powinnaś zatem wrócić”²⁸.

Mimo tego apelu Izanami nie mogła powrócić, by kontynuować powierzone im zadanie. Po wydostaniu się z czyśćca Izanagi dokonał oczyszczenia ciała z brudu podziemnej krainy, co doprowadziło do pojawienia się dalszych bogów, z których największą rolę w późniejszych mitach odegrały: Amaterasu, „świecąca na niebie” – bóstwo słońca – przodkini rodu cesarskiego, Susanoo – bóg morza i burzy oraz Tsukuyomi – bóstwo księżyca²⁹.

Czytając japońskie mity kosmogoniczne dowiadujemy się, że para bóstw Izanami i Izanagi otrzymała od pozostałych bóstw nieba polecenie porządkowania ziemi. Realizowali oni to zadanie w ten sposób, że dali życie całej gromadzie dzieci, które wykonywały różne światotwórcze działania. Zrodzeni przez demiurgów bogowie byli związani z ziemią i dali życie własnym dzieciom. Powoływały one do życia dalsze pokolenia potomków i dopiero dzięki wszystkim pokoleniom świat mógł zostać uporządkowany.

Dzieło to jednak nie jest ukończone. „Powstają i muszą powstawać coraz to nowe zastępy tych, którzy budują w świecie ład, i choć za życia nie traktuje się ich jako bóstwa, gdyż żyją pośród bliźnich równych sobie pod względem losu, to przecież pozostawiają część swej many³⁰ w czynach i wytworach, dzięki czemu ich osiągnięcia światotwórcze stanowią w cywilizacji ludzkiej żywą po nich spuściznę, świadczą o tym, że działali za życia zgodnie z wolą bóstw, a jest to równoznaczne z utożsamianiem się z bogami. Po śmierci przechodzą do innego wymiaru i są już zwani kami”³¹. Jest to jakby dalszy ciąg pojawiania się w świecie bóstw, które kontynuują dzieło budowania świata³¹.

Kontynuacja zadania przeszła na potomstwo demiurgów i na potomstwo owych potomków, to znaczy na wszystkich Japończyków, którzy do dzisiejszego dnia mają obowiązek w każdej dziedzinie wypełniać postawiony przed prarodzicami program działania³³. Przodkowie, czyli pokolenia starsze są bogami młodszych pokoleń. Po starszych pokoleniach pozostało ogromne dziedzictwo, czyli to wszystko, co jest ważne dla podtrzymania bytu społeczeństwa. Pokolenia żyjące obecnie mogą korzystać z doświadczenia minionych generacji, z wcześniejszych odkryć i zdobyczy bez przebywania żmudnej drogi prób i błędów³⁴.

Za główny kierunek swoich działań w doskonaleniu ziemi uważali demiurgowie dawanie światu potomstwa³⁵. Ich akt seksualny był aktem kosmogonicznym. Każdy związek mężczyzny z kobietą kontynuuje ten akt, przedłużając odnawianie się świata³⁶. Narodziny i prowadzące do nich akty prokreacyjne, które są przeciwieństwem śmierci, mają status aktu świętego i magicznego. „Święty akt prowadzi do świętości kolejnych generacji, a w rezultacie cały naród japoński jest jedną spójną błogosławioną rodziną”³⁷.

Można podejrzewać, że przekazywany z pokolenia na pokolenie pod różnymi postaciami święty pierwotny nakaz pracy porządkującej kraj ojczysty, jest ważnym ideologicznie współczynnikiem procesu, który wysunął Japonię na jedno z czołowych miejsc wśród ekonomicznych potęg świata współczesnego. Ich wiara w autentyczność przekazu zawartego w tym micie przekształciła się w jakiejś mierze w normę moralną, lansowana przez narodowy system wychowawczy. Ze społecznego punktu widzenia Japończykom udało się dzięki tej normie wytworzyć w szerokich kręgach klimat autodyscypliny, która w połączeniu z przeświadczeniem, że każdy człowiek jest węzłem w sieci powszechnej dążności do doskonalenia świata, pozwala na uczciwy i konsekwentny wysiłek budowania swego środowiska.