Marcin Karwot SVD

„ŚMIERĆ WODZA JAKA ”

– REGION KWILU/KWANGO, Demokratyczna Republika Kongo

Zagadnienia wstępne

Mówić o afrykańskiej koncepcji śmierci jest czymś wyjątkowo trudnym i złożonym. Kiedy uświadamiamy sobie, iż w Afryce żyje ponad dwa tysiące różnego rodzaju grup etnicznych, które bardzo różnią się pod wieloma względami, ewidentnym staje się dla nas fakt, iż każda z tych grup posiada swój specyficzny sposób pojmowania, interpretowania i przeżywania zjawiska śmierci¹ .

W tym przedłożeniu, przedstawimy koncepcję śmierci wodza Jaka² w ujęciu ludu Jaka zamieszkującego region Kwilu/Kwango w Demokratycznej Republice Kongo, a który swym obszarem obejmuje teren pomiędzy dwoma rzekami: Kwilu i Kwango w południowo-zachodniej części Kongo.

Zastanówmy się najpierw w jaki sposób Afrykańczyk pojmuje śmierć, jaki nadaje jej sens, jaką postawę przyjmuje w obliczu śmierci, jak tłumaczy jej przyczynę i jak wyobraża sobie życie po śmierci. Myśl afrykańska przyznaje, że wszystko, co można powiedzieć o śmierci, jest połowiczne. Prawdę tę wyraża powiedzenie: „Śmierć jest jak księżyc, można bowiem zobaczyć tylko jedną jej stronę”³ .

Społeczeństwa afrykańskie nie tworzą koncepcji śmierci jako takiej, uważając, że sensu śmierci należy doszukiwać się w życiu. Podstawowa relacja człowieka do życia narzuca sposób rozumienia śmierci. A więc obserwując, jak dany lud żyje, można się dowiedzieć, jaki jest jego stosunek do śmierci, i odwrotnie, znając jego zapatrywania na śmierć, można wywnioskować, czym jest dla niego życie. Życie i śmierć nie dają się rozdzielić, jedno jest odbiciem drugiego. To ścisłe powiązanie między życiem i śmiercią wyrażają przysłowia: „Śmierć jest owocem życia, zaś życie jest owocem śmierci” (Diola z Senegalu) lub też „Jak tłukący się dzban pełen wody rozlewa swą wodę, tak umierający człowiek rozsiewa wokół siebie życie” (pieśń Zeladeva z Kongo). Przyjrzyjmy się więc jak pojmowana jest w Afryce czasoprzestrzeń życia. Dla Afrykańczyków czas biegnie cyklicznie, jak bowiem mówi przysłowie, „po nocy następuje zawsze dzień; dzień zaś kończy się nocą”.

Należy podkreślić, że dla Afrykańczyków śmierć nie jest stanem ani też nie oznacza końca życia. Życie bowiem trwa i po śmierci, ale w zmienionej postaci. Z początku zmarły człowiek potrzebuje czasu, aby stać się przodkiem, a kiedy to nastąpi, nie znajduje się w jakimś pozaczasowym stanie. Życie przodka postępuje w czasie aż do chwili, kiedy powróci na ziemię w postaci nowo narodzonego dziecka. Myśl o śmierci towarzyszy nieodłącznie doświadczeniom życia ludzkiego. Zwolnienie tempa życia lub jego zakłócenie przypomina śmierć, dlatego ospałość i sen uważane są za formy śmierci pozornej i prowizorycznej.⁴

W koncepcji życia i śmierci w afrykańskiej myśli bantu⁵ , podkreślić należy, że te dwie rzeczywistości: życie i śmierć są ze sobą ściśle związane i zachodzi między nimi wiele korelacji. Myśl odrzuca rozłam, który kojarzy się ze śmiercią, podkreślając ciągłość między życiem i śmiercią. Wpisuje jak gdyby śmierć w otaczające życie, oddając jedno na służbę drugiemu. Śmierć to jedynie chwila życia, „to wstrząs sejsmiczny pod nogami przechodnia”. Jest to jednak chwila pomyślna, źródło bardziej autentycznego i bogatszego życia. Pozwala na odrodzenie żyjących, przede wszystkim na powrót na ziemię w nowo narodzonych. Aby zaś załagodzić kryzys społeczny, głoszona jest jedność żywych widzialnych, mieszkających tu na ziemi, oraz żywych niewidzialnych, którzy mieszkają gdzieś pod ziemią lub w wiosce zmarłych. W ten sposób myśl afrykańska stara się przezwyciężyć śmierć na dwa sposoby. Pomniejsza jej znaczenie, uznając ją za coś nieistotnego, jednostkowego i przypadkowego. Jednocześnie zaś je powiększa, uzasadniając niezbędność śmierci dla funkcjonowania życia.⁶

Problematyka śmierci w interpretacji Bantu jest bardzo skomplikowana i zróżnicowana i aby dobrze ją zrozumieć, należy analizować ją z punktu widzenia konkretnego ludu, konkretnej społeczności. Samo wydarzenie śmierci jeszcze niczego nie kończy u Bantu, ale jest przejściem w pewien wyższy status od statusu życia ludzi na ziemi.

Całą tę problematykę pozwolą nam lepiej zrozumieć obrzędy pogrzebowe ludu Jaka zaliczającego się do wielkiej grupy ludów Bantu, a dokładniej obrzędy dotyczące zgonu wodza, bowiem od nich, a raczej od właściwego ich wypełnienia, bardzo często zależy los i szczęście ludzi pozostających na ziemi.

Antropologia kultury (etnologia) bada ze szczególnym zainteresowaniem wyobrażenia i praktyki związane ze zjawiskiem śmierci. Wynika to stąd, że charakterystyczne w takich sytuacjach zachowania, nadają specyfikę kulturze danego ludu. Jak to trafnie stwierdza ojciec francuskiej tanatologii L.-V. Thomas: „Każde społeczeństwo chce być nieśmiertelne, a to, co nazywamy kulturą, jest niczym innym jak uporządkowanym zbiorem wierzeń i obrzędów, aby walczyć przeciw destruktywnej sile śmierci indywidualnej i zbiorowej”. Żadna kultura nie akceptuje śmierci, a bogactwo jej wytworów wynika z napięcia spowodowanego zagrożeniem śmierci i wspólnej z nią walki. Na poparcie tych słów wystarczy wspomnieć egipskie piramidy, świadectwa poszukiwań nieśmiertelności, czy popularne na Zachodzie kompleksy rozrywkowe stwarzające okazje, by po prostu zapomnieć o istnieniu śmierci.⁷

Forma i przebieg obrzędów pogrzebowych w Afryce, miejsce i warunki pochówku, zmieniają się w zależności od wieku, płci i pozycji socjalnej zmarłego. Zawierają one symboliczne praktyki, których zadaniem jest opanowanie zjawiska śmierci, złagodzenie bólu i lęku jakie ona wywołuje, wprowadzenie zmarłego w świat przodków i wzmocnienie więzów między tymi, co przeżyli.

Rytuały⁸ pogrzebowe precyzują w szczególny sposób obchodzenie się z ciałem zmarłego oraz zachowanie się żywych, gdyż ci ostatni narażeni są na okresowy stan nieczystości rytualnej, jaką powoduje każda śmierć i muszą być poddani rytuałom oczyszczającym.⁹

Na szczególną uwagę zasługuje śmierć wodza Jaka ponieważ różni się ona w swym wymiarze religijno-społecznym oraz formą obrzędów, które jej towarzyszą od śmierci innych członków społeczności.

Agonia wodza Jaka¹⁰

Literatura bardzo mało mówi na temat procesu agonii wodza Jaka. Dlatego dalsze rozważania oprzemy głównie na własnych badaniach terenowych przeprowadzonych wśród ludu Jaka regionu Kwilu/Kwango w Demokratycznej Republice Kongo w latach 1999-2000.

Kiedy wódz Jaka wysoki rangą znajduje się w stanie agonii i świadom jest tego, że odchodzi z tego świata, nie wolno nikomu tego faktu zdradzać, dopiero godzinę po jego zgonie, można rozpocząć opłakiwanie zmarłego. Jeżeli ktoś z jego najbliższego otoczenia złamałby ten przepis, powinien być świadom, iż to oznacza również jego koniec. Nikt nie może się dowiedzieć o tym, że wódz umarł nie wcześniej, niż godzinę po jego zgonie. Po upływie tego czasu, najbliżsi zmarłego obwieszczają śmierć wodza.

Gdy z kolei zbliża się ku śmierci wódz mniejszy rangą, wzywa on przedstawicieli swojej rodziny posiadającej prawa wodza i kieruje do nich następujące słowa:

“Voila, munu ke fwa, sambu mu me mona, ntangu na mono me kuka. Kansi na kimfumu yai yo kwenda na kapanda ve, kapanda ve, munu ke bikisa bima, muntu fwete baka pouvoir kaka pana.”

Co tłumaczymy z języka kikongo¹¹ na język polski następująco:

„Oto widzicie wszyscy, że powoli umieram, mój czas dobiegł już końca. Moje panowanie nie może być przekazane byle komu, byle komu, pozostawiam wszystko tutaj na ziemi, a tym, który przejmie moją władzę musi być ktoś spośród was”.

Jest to znakiem dla całej jego rodziny, że nadchodzi kres jego życia. Tym, co pozostawia w spadku swojej rodzinie, jest obowiązek utrzymania panowania w ich ręku. Na słowa konającego wodza rodzina odpowiada w sposób następujący:

“Kimfumu yai, kana muntu yankaka kwisa tenda yo, yandi ta wa: muntu kuvanda na kimfumu, yandi bikaka pouvoir, muntu fwete baka kimfumu kaka yandi, ebwe nge me baka?”

To znaczy:

„Jeśli by się odważył ktokolwiek obcy odebrać nam to panowanie usłyszy: ten, który do tej pory panował pozostawił nam całą władzę, i tylko ktoś z nas, może tę władzę przejąć! Jakim prawem chcesz nam ją odebrać?”

Często takie sytuacje nie kończą się na słownym tłumaczeniu, ale skłócone strony rozpoczynają między sobą prawdziwą walkę o władzę¹².

Pozostawione przez wodza Jaka “ostatnie słowo”, jego podwładni traktują bardzo poważnie i wiążąco; władza przechodzi na tego, dla którego została zarezerwowana przez umierającego wodza.

Jak podają informatorzy, każde słowo wypowiadane przez konającego wodza jest traktowane jako jego testament dla tych, którzy pozostają przy życiu. Po śmierci wodza Jaka, jego podwładnym nie wolno postępować wbrew jego woli. Mają oni obowiązek realizowania jego wskazówek i słów. Innej możliwości nie ma. Zwłaszcza gdy chodzi o dziedziczenie władzy, które u Jaka odbywa się na zasadzie swego rodzaju rotacji.

Przykładowo: umierający wódz życzy sobie, by jego następcą był jego syn z licznego pod względem członków klanu. Wyraża to następującymi słowami:

“beto, na kikanda na beto, ntete beto me kuzwa ve. Mvula yina kuvandaka kikanda kaka pana, mvula yina kikanda kele ya munu fwataki.”

To znaczy:

„my, w naszym klanie jeszcze nie pozwoliliśmy się ośmieszyć. Przez cały rok klan był w naszym ręku i niech pozostanie w takim samym porządku teraz, gdy ja umieram”¹³.

Pogrzeb i grób zmarłego wodza Jaka

W dawniejszych czasach, podczas uroczystości pogrzebowych wodza Jaka, w przejściu do tzw. w języku kikongo „kalunga” (krainy zmarłych), towarzyszył zmarłemu specjalny niewolnik, który wyrażał jednocześnie bogactwo zmarłego szefa, a któremu na cmentarzu, w czasie trwania pochówku jego pana, podcinano gardło. W czasach nam współczesnych, ten proceder nie ma już miejsca. Niewolnika zastąpił kozioł, którego na cmentarzu, składa się w ofierze. Ceremonie związane z pochówkiem wodza Jaka, trwają najczęściej jeden dzień z obawy przed uszkodzeniem ciała zmarłego. Zwłoki mfumu znajdują się wewnątrz jego domu w przeciwieństwie do zwłok zwykłego człowieka, którego obumarłe ciało wystawia się na zewnątrz, nieopodal wejścia do jego domu. Nie wszyscy mogą zobaczyć ciało zmarłego wodza, mają do tego prawo tylko niektórzy członkowie jego najbliższej rodziny oraz tzw. „bilola”, czyli wybitne osobistości klanu. Jego zwłoki umieszczano dawniej na specjalnym tronie, lecz dziś stosuje się raczej łoże pogrzebowe. W przypadku zgonu wodza, nie opłakuje się jego odejścia¹⁴.

Nikt, oprócz najbliższego otoczenia zmarłego wodza, nie powinien wiedzieć w jakim czasie odbędzie się jego pogrzeb. Najczęściej w godzinach nocnych lub nad ranem około godziny trzeciej, zabiera się jego zwłoki i następuje potajemnie pochówek na cmentarzu. Kobiety i dzieci nie mogą o tym się dowiedzieć.

Jeżeli śmierć dotyczy wodza Jaka wyższego rangą¹⁵, zaraz po jego zgonie, zgodnie z tradycją Jaka, jego martwe ciało umieszcza się od razu w jego domu i tylko wtajemniczone osoby opłakują zmarłego. Dopiero tuż przed udaniem się na cmentarz, ciało zmarłego wystawiane jest w trumnie przed dom. Zwołuje się także krewnych z grupy danego wodza, którzy ustawiają się w szereg i powolnym krokiem przechodzą obok zmarłego z mieczem w ręku, będącym jednym z insygniów ich władzy, mówiąc skąd przybyli, a także sposób, w jaki stali się wodzami podlegających im klanów. Nikt inny, oprócz wodza nie ma prawa posiadać tego rodzaju miecza właściwego tylko i wyłącznie wodzowi. Przechodzący obok zmarłego przedstawiciele rodzin zmarłego wodza, wypowiadają specjalną formułę słowną, która w języku kikongo, brzmi następująco:

„mono katukaka na bwala X, kimfumu na beto katukaka, kuvanda ntete, muntu kuyala kaka pana, muntu kuyala kaka pana, muntu ya kuyala kaka pana; bubu yai ti muntu ya kubaka yo, yandi yai me kufwa; yandi kutuba: ah kulunga, ah kulunga!”

To znaczy:

„moje korzenie wywodzą się z wioski X, moja władza wywodzi się od zawsze stamtąd; dziś odebrał ją ten człowiek, który umarł”; powiada on: «wypełniło się, wypełniło się»!”

Następnie każdy z wodzów, podchodzi i kładzie swój miecz na trumnie zmarłego, opowiadając niejako historię panowania danego klanu. Później podobnie postępują inni członkowie z klanu wodza. Po tej ceremonii, starszyzna reguluje wszystkie formalności i następuje odprowadzenie ciała na cmentarz. Zgodnie z tradycją nie wolno w tych ceremoniach uczestniczyć dzieciom.

Na cmentarz udaje się najpierw tylko starszyzna oraz kapłani-wróżbici, których zadaniem jest umieszczenie w wykopanym grobie wszystkich przedmiotów zawierających tajemniczą moc wodza. Dopiero później, już do orszaku żałobnego, dołączają inni, by złożyć ciało zmarłego wodza w grobie¹⁶.

W przypadku śmierci wodza Jaka, nie ma potrzeby dociekania przyczyn jego śmierci, ponieważ sam wódz jest „ntu-mbanza” dosł. „najmądrzejszą głową” – wszystkie fetysze oraz magiczne moce i tajemnice klanu są jego własnością, do niego należą. Stąd żaden wróżbita nie byłby w stanie wytłumaczyć niewyjaśnionych okoliczności i przyczyn śmierci wodza Jaka¹⁷ . Każda śmierć wodza Jaka, otwiera drogę do obsadzenia jego tronu, przez tego, który ma prawo dziedziczenia jego władzy. Każdy z potencjalnych kandydatów na tron, na określony czas przebywa w izolacji, w specjalnie przygotowanej osłonie z liści palmowych zwanej w kikongo: “malala”. Następnie w wyznaczonym czasie, w rytm uderzeń tam-tamów i “mondo”¹⁸ , każdy z kandydatów na tron, jeden po drugim, wykonuje na oczach starszyzny klanowej tzw. taniec z nożem – „n’saangu”, poprzez który przypomina uczestniczącym w ceremoniach żałobnych, genealogię swego klanu¹⁹ . Zwykle rytuałom tym, towarzyszą liczne śpiewy i wypowiadanie specjalnych słów. Przewodniczący tej ceremonii starsi klanu wypowiadają najczęściej takie słowa:

„muntu yai me kufwa, avant muntu yankaka ta kuyala, babisi yimbila yandi!” – „nasz wódz umarł, zanim nastanie jego następca, niech otoczą go wszyscy mieszkańcy!”

Następnie wzywa się wróżbitów, którzy wyprowadzają panowanie nowego wodza z praw, jakie posiadał zmarły wódz i przekazują całą władzę następcy tronu. To wszystko dzieje się jeszcze przed pochowaniem ciała zmarłego wodza²⁰.

Ciało zmarłego wodza Jaka mogą wkładać do trumny tylko i wyłącznie wróżbici, czyli ci, którzy mają moc uroczystego wprowadzania na urząd wodza; tylko im wolno układać w trumnie ciało zmarłego wodza, pozostałe zaś osoby nie mogą nic na ten temat nawet wiedzieć. Cały proces złożenia zwłok wodza do trumny jest objęty ścisłą tajemnicą i za wyjątkiem wtajemniczonych wróżbitów, nikt tak do końca nie wie, co w takiej chwili się dzieje. Wiadomo, iż wówczas używają oni licznych praktyk magicznych związanych z przekazywaniem władzy wodza. Wróżbici wprost zwracają się do żałobników takimi słowami:

„beno katuka kwaku, bo ke sala makambu ya mfumu!”

To znaczy:

„odejdźcie stąd, bo dzieją się tu rzeczy wiadome tylko wodzowi!”

A zatem praktycznie niemożliwym jest, by zwykły człowiek mógł coś na ten temat wiedzieć, te czynności bowiem zarezerwowane są wyłącznie wróżbitom²¹.

Przed samą ceremonią pochówku wodza, udają się na cmentarz przedstawiciele rodziny o tym samym rodowodzie co zmarły i wewnątrz jego grobu, składają w ofierze białego koguta. Oprócz koguta, ci sami ludzie, umieszczają w grobie orzeszki kola²². Najpierw następuje tzw. inwokacja, polegająca na ponownym opowiedzeniu pochodzenia ich klanu, od momentu przybycia na ich tereny, aż po dzień dzisiejszy, na zasadzie pewnego przypomnienia. Po tym, następuje złożenie tych rzeczy do grobu, co ma symbolizować, iż pomimo śmierci, wódz pozostawił swemu klanowi wszelkie dobre moce. I na tym głównie polega złożenie ofiary z białego koguta i orzeszków koli wewnątrz grobu. Często bywa tak, że do grobu wodza, wkładane są też kawałki drewna, nasiona i sadzonki traw oraz ziół, których nie da się zniszczyć. Ich rolę jest zapewnienie szczęścia: podobnie jak ich nie można zniszczyć, tak i śmierć wodza ma nie zaszkodzić jego najbliższej rodzinie. Towarzyszy temu często zawołanie:

„mutindu nge me kwenda bikisa yo pwelele, bana mpi kuvutka diaka na bwala ve na kusongaka yingi na nge, sambu bo kumona nge konso ntangu. Kwenda kaka kimakulu!”

To znaczy:

„Odejdź na zawsze! Nie zakłócaj spokoju twoich dzieci, niech twoje odejście nie rzuca na nikogo ani trochę cienia!”²³.

Dopiero po spełnieniu tych czynności, może rozpocząć się pochówek. Trumna ze zwłokami wodza niesiona jest przez dwie osoby nad ich głowami, jedna znajduje się z przodu, druga z tyłu. Konieczne jest niesienie trumny w ten sposób, by zawsze skierowana była nogami zmarłego do przodu. Niosący trumnę idą wolnym krokiem aż na sam cmentarz, gdzie zostaną pochowane zwłoki zmarłego.

W wypadku śmierci wodza, jeszcze jeden element zasługuje na uwagę, a mianowicie po złożeniu ciała zmarłego do grobu, usypuje się na grobie specjalny kopiec z ziemi i w sam jego środek, wbija się specjalny drewniany kołek zwany w kikongo „nkwati”. Następnie obudowuje się grób wodza czymś w rodzaju domku, który wskazuje na to, iż ten grób należy do jakiejś ważnej osoby – wodza. W tym domku umieszcza się rzeczy codziennego użytku, których używał dany zmarły jak np. garnki, czasze, kubki lub niektóre z insygniów jego władzy, co ma również za zadanie, wskazywać miejsce spoczynku zmarłego wodza, ukazywać rzeczy, które należały do niego za życia. Każdy, kto zatrzyma się nad jego grobem, od razu powinien się zorientować, iż w tym miejscu pochowany jest wódz Jaka²⁴.

Omówione w powyższym przedłożeniu obrzędy żałobne dotyczące głównie śmierci wodza Jaka, oparte w przeważającej mierze na naszych etnograficznych badaniach w regionie Kwilu/Kwango w Demokratycznej Republice Kongo, obrazują bez wątpienia jak bardzo trudnym i bolesnym doświadczeniem jest dla Jaka śmierć człowieka, a tym bardziej wodza. W zetknięciu ze śmiercią Jaka często niejako zapominają o otaczającym ich świecie, pogrążając się w różnego rodzaju praktykach i obrzędach niekiedy bardzo tajemniczych i zarezerwowanych wyłącznie dla ludzi posiadających odpowiednie prawa i przywileje, jak chociażby wróżbici. Mimo szeregu badań i coraz to nowych odkryć na temat śmierci, wciąż na nowo uświadamiamy sobie, iż: „obraz ciała zmarłego rodzi pytania typu metafizycznego, na które ani biologia, ani medycyna nie dają odpowiedzi”²⁵ .